Chỉ xác (Fructus citri Aurantii) là quả chưa chín được bổ đôi và phơi khô của nhiều loài cây thuộc chi Citrus, họ Cam (Rutaceae). Dược liệu này còn được biết đến với các tên khác như Nô lệ, Thương xác.
Đặc điểm và nguồn gốc
Cây Chỉ là loại cây gỗ nhỏ, cao từ 2-10m, thường không gai hoặc có gai ngắn. Lá hình trái xoan, hoa trắng hoặc vàng nhạt mọc thành chùm, ra hoa vào khoảng tháng 2-4. Quả hình trứng hoặc hình cầu, vỏ sần sùi, chín có màu vàng nhạt, ruột chua, mùa quả từ tháng 5-8.
Chỉ xác có nguồn gốc từ Ấn Độ, Malaysia và đã lan rộng sang nhiều nước Đông Nam Á, bao gồm Việt Nam (trồng nhiều ở Hà Nam, Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh) và phía nam Trung Quốc. Đây là loại cây ưa ẩm, ưa sáng, rụng lá vào mùa đông và ra lá non, hoa vào mùa xuân.
Bộ phận dùng và bào chế
Bộ phận dùng làm thuốc là quả non, thường được thu hái vào tháng 7-8 khi trời khô ráo. Sau khi hái, quả được bổ đôi theo chiều ngang và phơi hoặc sấy nhẹ ở 40-50°C cho đến khô.
Có hai cách bào chế chính:
– Chỉ xác phiến: Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, ủ mềm, nạo bỏ ruột và hạt, thái lát ngang, phơi hoặc sấy khô. Phiến có màu nâu sẫm, ở giữa màu nâu vàng hoặc trắng, có mùi thơm và vị đắng, hơi chua.
– Chỉ xác sao cám: Trộn Chỉ xác phiến với cám, sao đến khi dược liệu có màu vàng sẫm, sau đó sàng bỏ cám. Phiến hơi sẫm màu, đôi khi có vết cháy, mùi thơm nhẹ.
Dược liệu đã chế biến cần được bảo quản nơi khô ráo, tránh ẩm mốc.
Công dụng của Chỉ xác
Chỉ xác được dùng rộng rãi nhờ các công dụng đa dạng của nó.
– Theo Y học hiện đại
Thành phần hóa học của Chỉ xác bao gồm tinh dầu (Limonene, α-Pinene…), Flavonoid (Hesperidin, Neohesperidin, Naringin), Pectin, Saponin, Alkaloid và Acid hữu cơ.
+ Điều trị bệnh tim mạch: Chỉ xác có khả năng làm tăng cường huyết áp và tim mạch (do Neohesperidin), tăng co bóp cơ tim và tăng lực cản tuần hoàn ngoại vi.
+ Điều trị bệnh đường tiêu hóa: Chỉ xác có thể điều chỉnh rối loạn chức năng tiêu hóa, vừa làm giảm trương lực cơ trơn ruột và chống co thắt, vừa có thể làm tăng nhu động ruột, tùy thuộc vào trạng thái bệnh lý và liều lượng.
– Theo Y học cổ truyền
Theo Y học cổ truyền Việt Nam, Chỉ xác có:
+ Tính vị: Vị cay, đắng, tính mát.
+ Quy kinh: Tỳ, Vị.
+ Công dụng: Phá khí, hóa đờm, tiêu tích.
+ Chủ trị: Đau tức ngực sườn do khí trệ, khó tiêu do đờm tích trệ.
Các bài thuốc tiêu biểu từ Chỉ xác
Chỉ xác có thể dùng độc vị hoặc kết hợp với các vị thuốc Đông y khác để điều trị nhiều bệnh lý:
– Trị lỵ lâu ngày ở trẻ nhỏ: 4-8g Chỉ xác tán bột mịn, pha nước uống hàng ngày.
– Thuận khí, cầm lỵ: 96g Chỉ xác sao, 24g Cam thảo, tán bột mịn. Uống 8g với nước ấm mỗi lần.
– Điều trị đầy hơi chướng bụng, khí huyết ngưng trệ (Tứ Diệu Hoàn): 160g Chỉ xác (lưng còn xanh, bỏ múi) chia 4 phần, sao riêng với Can tất, Thương truật, La bặc, Hồi hương. Tán bột, trộn với bột gạo làm viên hoàn. Uống 50 viên/lần với nước cơm sau ăn.
– Chữa khó tiêu ở trẻ nhỏ: 4g Chỉ xác nướng, 4g Cam thảo. Sắc nước uống.
– Trị trẻ con động kinh, co giật, nghẹt đờm, nôn mửa: Chỉ xác sao cám và Đạm đậu khấu lượng bằng nhau, tán bột mịn. Uống 1/2-1 muỗng cà phê/lần, 3-5 lần/ngày. Có thể dùng kèm Bạc hà hoặc Kinh giới tùy tình trạng.
– Chữa nấc cụt do phong hàn, cảm mạo: 20g Chỉ xác, 4g Mộc hương, tán bột mịn. Uống 4g/lần với nước sôi.
– Chữa tức ngực do thương hàn âm chứng: Chỉ xác và Bình lang lượng bằng nhau, tán bột mịn. Uống 12g/lần với nước sắc Hoàng liên.
– Điều trị ngứa ngáy do phong chẩn (mề đay): Chỉ xác, Khổ sâm, Phòng phong, Kinh giới, Bại đồ, Thương nhĩ thảo, mỗi vị 10g. Sắc với 3 lít nước trong 10 phút, pha loãng để tắm gội 1 lần/ngày.
Ngoài ra, Chỉ xác còn được dùng trong các bài thuốc chữa đau răng, lở loét, đau bụng thai kỳ, giúp sáng mắt và lợi khí.
Lưu ý khi sử dụng Chỉ xác
Chỉ xác là vị thuốc tự nhiên và khá lành tính. Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn và hiệu quả, cần lưu ý:
– Liều dùng khuyến cáo: 3-9g/ngày dưới dạng thuốc sắc.
– Đối tượng không nên dùng:
+ Người tỳ vị hư hàn nhưng không có thấp tích.
+ Phụ nữ có thai, người cơ thể gầy yếu.
+ Người không có khí trệ thực tà.
– Phân biệt Chỉ xác và Chỉ thực: Tuy tương tự nhưng được thu hái ở thời điểm khác nhau, dược tính của Chỉ xác thường yếu hơn Chỉ thực.
Chỉ xác là dược liệu quý, đa công dụng trong cả Đông y và Tây y. Khi sử dụng các bài thuốc có Chỉ xác, hãy tuân thủ đúng liều lượng và không tự ý gia giảm, đồng thời luôn tham khảo ý kiến chuyên gia y tế.