Hoài sơn là dược liệu quý, có lịch sử sử dụng lâu đời với nhiều công dụng đa dạng. Thành phần hóa học của nó mang lại giá trị dinh dưỡng và hỗ trợ điều trị bệnh. Việc sử dụng hoài sơn cần được cân nhắc liều lượng và tham khảo ý kiến chuyên gia.
Đặc điểm thực vật
Hoài sơn hay còn được gọi là Sơn dược, Khoai mài, Củ mài, hay Chính hoà có tên khoa học là Dioscorea persimilis, thuộc họ Củ nâu (Dioscoreaceae) là cây thân leo đặc trưng bởi củ nằm dưới đất, có thể dài tới 1 mét và đường kính từ 2-10cm. Bề mặt củ có nhiều rễ con. Thân cây leo, có cạnh nhưng nhẵn và không có lông. Đặc biệt, ở các nách lá còn phát triển thành các củ nhỏ hơn gọi là “thiên hoài” hay “dái củ mài”. Lá của cây mọc so le hoặc đối, có hình trái tim với đầu lá nhọn, kích thước khoảng 8-10cm dài và 6-8cm rộng. Hoa củ mài là hoa đơn tính khác gốc, nở vào khoảng tháng 7-8, và quả khô ba cạnh xuất hiện vào tháng 9-11.
Củ mài chủ yếu mọc hoang ở nhiều vùng núi các tỉnh miền Bắc Việt Nam. Ngày nay, cây còn được trồng để đáp ứng nhu cầu dược liệu. Thời điểm thu hoạch củ mài thường vào mùa thu đông và đầu xuân.
Củ mài tươi sau khi thu hoạch được rửa sạch, gọt vỏ và trải qua quá trình chế biến, thường bao gồm các bước sấy diêm sinh lặp lại nhiều lần, kết hợp với phơi nắng và tạo hình để đạt tiêu chuẩn dược liệu. Quá trình này đòi hỏi sự tỉ mỉ để đảm bảo chất lượng và hình thức của Hoài sơn.
Thành phần hóa học nổi bật
Thành phần chính trong củ mài là tinh bột, chiếm tỷ lệ cao. Bên cạnh đó, củ còn chứa mucin (một loại protein nhớt), allantoin, cholin, acid amin arginin và men maltase. Các nghiên cứu cũng chỉ ra sự hiện diện của nhiều nguyên tố vi lượng, acid phytic (trong chất nhầy), d-abscicin và dopamin. Về mặt dinh dưỡng, củ mài là nguồn cung cấp tinh bột, chất béo và chất đạm đáng kể.
Trong Y học cổ truyền
Trong Y học cổ truyền, Hoài sơn được biết đến với tính bình, vị ngọt và có tác dụng bổ tỳ, phế, thận, vị. Nó được sử dụng để:
– Bổ tỳ vị: Hỗ trợ tiêu hóa, trị ăn uống kém, tiêu chảy kéo dài.
– Bổ phế: Giảm ho, hen suyễn do phế hư.
– Bổ thận: Trị di tinh, di niệu.
– Sinh tân, chỉ khát: Giảm khát trong bệnh tiểu đường.
– Sáp tinh, chỉ đới: Điều trị bạch đới.
Ứng dụng theo Y học hiện đại:
Các nghiên cứu về Đông y hiện đại đã chứng minh một số tác dụng của Hoài sơn, bao gồm:
– Tác dụng bổ dưỡng: Mucin và các thành phần khác có khả năng bồi bổ cơ thể.
– Hỗ trợ tiêu hóa: Men trong Hoài sơn có khả năng thủy phân đường.
– Ảnh hưởng đến nội tiết: Một số nghiên cứu trên động vật cho thấy Hoài sơn có thể tác động đến trọng lượng của các cơ quan sinh sản.
Liều dùng và bài thuốc thường dùng
Liều dùng Hoài sơn thông thường là 10-20g mỗi ngày, dưới dạng thuốc sắc hoặc bột. Một số bài thuốc kinh nghiệm sử dụng Hoài sơn bao gồm:
– Chữa tỳ vị hư nhược, tiêu chảy: Kết hợp với bạch truật, đảng sâm.
– Bổ thận, trị di tinh: Kết hợp với quả chốc xôi.
– Hỗ trợ điều trị tiểu đường: Kết hợp với liên tử, phục linh, ngũ vị tử, thỏ ty tử.
– Bồi bổ cho trẻ em suy dinh dưỡng: Kết hợp với ý dĩ, bạch truật, mạch nha.
Ngoài ra, Hoài sơn còn được dùng trong các món ăn bổ dưỡng như cháo Hoài sơn.
Lưu ý khi sử dụng
Hoài sơn thường an toàn, nhưng cần thận trọng và tham khảo ý kiến bác sĩ nếu đang sử dụng các loại thuốc khác hoặc có các tình trạng sức khỏe đặc biệt như các bệnh lý liên quan đến hormone. Liều dùng có thể thay đổi tùy theo mục đích sử dụng và thể trạng từng người.